Với kết cấu đảo ngược đưa tính từ lên vị trí đầu câu, Tú Xương đã đặc tả cảnh tượng đáng buồn của một trường thi ở giai đoạn chữ Hán đang bị chữ quốc ngữ đẩy lùi.

Trong quá khứ, sĩ tử tham gia kỳ thi phải chuẩn bị đầy đủ đồ dự trữ như lều chõng, thức ăn, đồ dùng học tập như tráp để đựng bút, giấy, nghiên mực và một ống quyển để bảo quản bài thi. Ở đây, từ "lọ" chỉ đơn giản là lọ nước uống. Do mang theo những đồ dụng này, hình ảnh của họ trở nên lôi thôi, và vì cả tình trạng chen lấn, xô đẩy, nên trường thi trở thành một bức tranh đám đông hỗn loạn, giống như một cảnh tượng ngoài đời hàng ngày chứ không phải không gian uy nghiêm của trường thi.

Sĩ tử trong tình trạng thảm hại, nhưng ngay cả quan trường cũng không khác gì. Tiếng loa gọi thí sinh để nhập trường thi, thường phải rõ ràng, dõng dạc. Tuy nhiên, do sự ồn ào và lộn xộn, quan xướng danh phải cố gắng thét lên mạnh mẽ, kết quả là tiếng ồn biến thành ậm oẹ, chẳng rõ là đang nói gì. Tình huống này tạo nên một bức tranh hài hước, khiến mọi thứ trở nên buồn cười.

Trong cái nhốn nháo, tạp nham ấy, hai nhân vật “quan trọng” xuất hiện một cách hoành tráng:

Long cắm rợp trời quan sứ đến,

Váy lê quét đất mụ đầm ra.

Bằng bút pháp tài tình, Tú Xương mô tả một cách sống động về cái "chợ phiên" chứa đựng nhiều chi tiết độc đáo và trớ trêu. Trong khung cảnh này, có biết bao sự trớ trêu và ngậm ngùi được thể hiện. Để thể hiện sự quan tâm của "mẫu quốc," tên toàn quyền Paul Doumer cùng với vợ đã tới dự lễ khai mạc trường thi, tạo thêm phần trang trọng. Ánh sáng tinh tế và tâm trạng phẫn uất của Tú Xương đã giúp mọi người nhận ra nỗi nhục mất nước qua hai hình ảnh tương phản trong hai câu thơ đối nhau: Cờ của triều đình phong kiến bán nước so với Váy của vợ tên quan thực dần cướp nước. Sự tương phản này chứa đựng nhiều cảm xúc ngậm ngùi và cay đắng. Mặc dù không có giọt nước mắt nào rơi, nhưng người đọc có thể cảm nhận rõ ràng rằng nhà thơ đang nỗ lực kiềm chế sự đau xót, hóa giọt lệ thành lời than khóc, ông khóc cho đất nước bị xâm lược, khóc cho sự nhục nhã và nô lệ trong giới trí thức và cả dân tộc.

Trước cảnh nhốn nháo, biến chất ấy, nhà thơ đã phải thốt lên rằng:
“Nhân tài đất Bắc nào ai đó,

Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà.”

Hai dòng thơ không chỉ là việc tự đặt câu hỏi cho bản thân mà còn đặt câu hỏi cho những người cùng cảnh ngộ. Bao nhiêu người có thể nhận ra nỗi nhục khi đất nước tan hoang và có bao nhiêu người sẵn lòng đứng lên và hành động để thay đổi tình hình? Còn bao nhiêu người vẫn mù quáng tin tưởng vào nhà nước, vào chính quyền mà không chịu đối mặt với thực tế?

Thơ của Tú Xương là sự kết hợp tinh tế giữa hiện thực và tâm tư sâu sắc. Trong việc mô tả về kì thi Hương đã trở nên thoái hóa và biến chất, nhà thơ không chỉ vẽ lên bức tranh đau lòng về đất nước bị tù đày và đàn áp dưới bàn tay thực dân, mà còn chia sẻ nỗi đau xót trước cảnh tan hoang của đất nước, của một người, một thế hệ trí thức yêu nước đối mặt với thực tế đau lòng về sự mất mát và tàn phá của quê hương.

Bài thơ "Vịnh khoa thi Hương" của Trần Tế Xương thể hiện một cách sắc nét hệ thống hình tượng của tác giả, không chỉ trong vai trò người cảm hứng sáng tác mà còn như một chứng nhân đồng thời là sĩ tử và "nhân tài" của đất nước. Trong tác phẩm, Trần Tế Xương vừa đóng vai chứng nhân, vừa là tác giả và cũng là người tham gia thi cử. Sự hài hước và trào lộng trong tiếng cười của nhà thơ giúp ông đi sâu khai thác và châm biếm mọi nhân vật, từ vẻ ngoài đến vai trò, vị thế và từ đó, khám phá bản chất xã hội qua thực trạng hình thức thi cử.

Thủ pháp châm biếm và "hí hoạ" trong bút pháp trào phúng của Trần Tế Xương không chỉ tạo nên một không khí hài hước mà còn kết hợp với trữ tình, hình thành hoạt cảnh thi cử hài hước và đồng thời nói lên tiếng thức tỉnh lương tâm của người trí thức trước tình trạng xã hội đương thời.